جایگاه و ضرورت تبلیغ در قرآن و سیره اهل بیت علیهم‌السلام

* تبلیغ دین چه ضرورتی دارد؟

- تبلیغ دین به معنای رساندن پیام دین به مخاطبینی است که یا معتقد به دین اسلامند و یا اعتقاد به دین اسلام ندارند.

در قرآن کریم به بحث تبلیغ اشاره شده و علاوه بر آن از همان سال‌های اول بعثت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گروههای مبلغین را به مناطق مختلف مثل حبشه و یمن اعزام می‌کردند.

ایشان در یک سفر تبلیغی، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را برای تبلیغ به یمن فرستادند. قبل از وقوع هجرت و اینکه مسلمانان به مدینه هجرت کنند، پیامبر چند دسته از مبلغین را برای تبلیغ دین مبین اسلام به مدینه فرستادند. پس از صدر اسلام با مسئله تبلیغ آن هم به شکل گروهی روبه رو هستیم.

اکنون با توجه به اینکه عنوان دهکده جهانی را به کار می‌بریم و مردم در سرتاسر جهان مانند اهالی یک دهکده بسیار به هم نزدیکند، ضرورت امر تبلیغ بسیار بیشتر است. عطش جامعه جهانی و اینکه هر صدا و صحبتی را انسان می‌تواند به راحتی به گوش دیگران برساند، وظیفه را نسبت به امر دین سنگین‌تر می‌کند.

سیره امام صادق(ع) تبلیغ در عمل قبل از گفتار است

* به نظر شما چه اموری در عرصه تبلیغ مؤثر است؟

- ما یک گروه تبلیغی داریم که شیوه تبلیغی ما مقداری متفاوت است. شیوه‌ای که ما در امر تبلیغ و تأثیرگذاری آن استفاده می‌کنیم، بسیار موثر است و در اینکه به نتیجه مطلوب برسیم بسیار کمک می‌کند.

شیوه ما در موسسه بلاغ مبین این است که علاوه بر اینکه بحث منبر و سخنرانی را داریم و این بخش در شیوه تبلیغ ما پر رنگ نیز هست، به این امر اکتفا نمی‌کنیم. علاوه بر صحبت و سخنرانی و منبر که وجود دارد، از سیره ائمه معصومین علیهم‌السلام استفاده کرده و به صورت عملی به تبلیغ دین می‌پردازیم. می‌شود اسمش را تبلیغ عملی و یا تبلیغ غیر مستقیم گذاشت.

در این روش اینگونه نیست که یک سری مباحث فقط در قالب صحبت مطرح شود، بلکه ما می‌رویم و با مردم زندگی می‌کنیم. معارف و مفاهیمی را که می‌خواهیم به مردم منتقل کنیم، مردم در عمل مبلغین ما می‌بینند و به این صورت تأثیرپذیری بیشتر است.

حدیث جالب از امام صادق(ع)

با توجه به اینکه ایام شهادت امام صادق علیه‌السلام را به تازگی پشت سرگذاشتیم، سیره این امام بزرگوار را که منشور عملی گروه تبلیغی ما در بلاغ مبین است، با ذکر روایتی عرض می‌کنم.

در روایتی داریم که عبدالله بن زیاد نزد حضرت صادق علیه‌السلام می‌آیند. حضرت به او شیوه تبلیغی بسیار خوبی را می‌گویند که ما از این روش بهره می‌گیریم.

عبد الله بن زیاد ظاهرا در محیطی بوده که عده‌ای از مخالفین در آنجا حضور داشته و از نظر عقاید با عبدالله بن زیاد که از شیعیان بوده، مخالفت‌هایی داشتند. حضرت صادق علیه‌السلام به عبدالله بن زیاد نمی‌گوید که برو با آنها بحث و مناظره کن و یا به اعتقاداتشان بی احترامی کن و یا عقاید آنها را به چالش بکش. بلکه حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «علیکم بالتقوی» برو و تقوا را رعایت کن. «صدق الحدیث» راست بگو. «اداء الأمانة» امانتدار باش.

سپس ایشان می‌فرماید: برو در مساجد آن مخالفین نماز بخوان. اگر یکی از آنان مریض شد، به عیادتش برو گرچه با تو مخالفند و اگر کسی از آنها از دنیا رفت، در تشییع جنازه‌اش شرکت کن و به آنها تسلیت بگو.

در ادامه حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: پدرم امام باقر فرمود: «إن شیعتنا اهل البیت کانوا خیار من کانو منهم» شیعیان ما اهل بیت اگر در جمعی هستند، بهترین آن جمع هستند. «إن کان فقیه کان منهم» اگر یک نفر دانشمند است، او از شیعیان ماست. «إن کان موذن کان منهم» اگر فرد خوش صدا و اذان گویی است، از شیعیان ماست.

«إن کان صاحب أمانة کان منهم» اگر انسان امانتداری است که همه به امانتداری قبولش دارند، او از شیعیان ماست. «إن کان امام کان منهم» اگر یک نفر هست که همه به بزرگی و پیشوایی قبولش دارند، او از شیعیان ماست.

حدیث، طولانی است و ادامه دارد تا جایی که در انتهای حدیث، حضرت نکته‌ای را می‌فرمایند و آن این است که این طوری محبت ما را در دل مردم قرار بدهید و طوری نباشد که در کلام و صحبت چیزهایی را بگویید که مردم در عمل چیز دیگری از شما ببینند و به این صورت بغض ما اهل بیت را پیدا کنند.

حضرت تأکید می‌کنند تبلیغ دین و انتقال محبت اهل بیت علیهم‌السلام به مردم با عمل توام باشد. همه نکاتی که ایشان می‌فرمایند، نکات عملی است. هیچ کدام مربوط به صحبت و مناظره کردن نیست. نمی‌بینیم ایشان در جایی به عبدالله بن زیاد بگویند برو اینگونه مناظره کن. بلکه همه تأکید حضرت به رفتار یک مبلغ بر می‌گردد. تبلیغ عملی و اینکه مردم اعتقادات ما را در عملمان ببینند، بسیار تأثیرگذارتر است. 

وقتی یک مبلغ آستین بالا زده و خدمت می‌کند، تاثیرش بیشتر است

* تبلیغ عملی گروه شما شامل چه کارهایی است؟

- امام خمینی(ره) جمله‌ای دارند که می‌فرمایند: شما روحانیون که مردم را از دنیا تحذیر می‌کنید، اگر توجه خودتان به دنیا جلب شد، آن زمان مردم حرفتان را از شما قبول نمی‌کنند و در بین آنها انحراف پیش می‌آید.

گروه ما وقتی برای تبلیغ به منطقه‌ای وارد می‌شود، اول اینکه جای جدایی برای اسکان ندارد و مبلغین به خانه‌های مردم می‌روند و در این 10 - 12 روزی که یک گروه در یک روستا هستند، در خانه‌های اهالی اسکان پیدا می‌کنند.

اگر روستا مشکلی داشته باشد، مثلا مسجد نداشته باشد همین دوستان طلبه‌ای که وارد روستا می‌شوند فرصتی را در نظر گرفته و جمع می‌شوند و با کمک اهالی روستا، مسجد می‌سازند.

پزشکان و دوستان دیگری که در این زمینه کار کرده‌اند، اهالی روستا را به شکل رایگان ویزیت کرده و دارو می‌دهند.

دوستان دیگری که هنرمند و خطاط هستند، کار زیباسازی را در روستا انجام می‌دهند و جملات زیبا را بر در و دیوار روستا می‌نویسند.

بعضی از دوستان دیگر نیز هنگامی که می‌خواهند از قم عازم مقصد شوند، از خیرین و کسانی که دغدغه کمک به محرومین دارند، کمک نقدی و مواد غذایی جمع آوری می‌کنند و همراه خود آورده و در روستا بین ایتام و محرومین و سالمندان پخش می‌کنند.

بحث تبلیغ ما فقط در حد منبر و صحبت نیست و یک تبلیغ همه جانبه است. جوان‌های مناطقی که ما به آنجا سفر می‌کنیم، تشویق به این کمک و همیاری می‌شوند. معمولا به هر منطقه که می‌رویم بعد از یکی دو سال جوان‌های آنجا با دیدن تداوم تلاش مبلغین، خودشان گروهی را تشکیل می‌دهند و وظیفه کمک به محرومین را بر عهده می‌گیرند.

اگر ما فقط به این مناطق می‌رفتیم و به این جوان‌ها می‌گفتیم که به همدیگر و به نیازمندان کمک کنید، شاید به این حد تأثیر نداشت تا زمانی که می‌بینند یک روحانی، یک طلبه آستین بالا زده و خدمت می‌کند. به خصوص وقتی می‌بیند این کار ادامه دارد، تأثیرش بیشتر می‌شود.

مناطق محرومی هست که ما الآن حدود 8 سال است که در آنجا فعالیت داریم و با گروههای مختلف مبلغین این پوشش را ایجاد کرده‌ایم. وقتی مردم مبلغی را می‌بینند که خوب حرف می‌زند و کار نیز می‌کند، تأثیری ماندگار می‌گذارد.

کارهای ما الگویی برای مبلغان غیر ایرانی شده است

* لطفاً راجع به فعالیت‌های گروهی که مدیریت آن را در امر تبلیغ برعهده دارید، صحبت کنید.

- «موسسه جهادی تبلیغی بلاغ مبین» از سال 82 که مقام معظم رهبری سال را به نام خدمت رسانی نامیدند، کار خود را شروع کرد. به این ترتیب که با تعدادی از دوستان طلبه دور هم جمع شدیم و تصمیم گرفتیم تا در حد وسعمان به کلام رهبر لبیک بگوییم. از همان سال فعالیت گروهی را شروع کردیم. ابتدا کار در بلده استان مازندران بود و 5 سال در آنجا به طور مستمر کار کردیم.

یک سال پس از شروع کار در بلده، یعنی از سال 83 منطقه دیگری به نام بازُفت در استان چهارمحال و بختیاری و یک شهرستان هم جوار آن به نام شهرستان اندیکا در استان خوزستان اضافه شد.

الآن 9 سال است که در این منطقه فعالیت می‌کنیم. ابتدا که کار را در بخش بازفت شروع کردیم، یک مسجد در حال ساختن بود و هیچ مسجد دیگری در منطقه وجود نداشت. در بخش «چلو» شهرستان اندیکا حتی یک مسجد وجود نداشت. در شهرستان اندیکا امکانات رفاهی خیلی کمی برای مردم وجود داشت.

با پیگیری‌هایی که دوستان انجام دادند، علاوه بر بحث فرهنگی که در حال انجام بود و مبلغین طی دوره‌هایی به روستاها می‌رفتند و بیان احکام و معارف داشتند، مسائل رفاهی و عمرانی نیز به نتایج خوبی رسید.

برای نمونه عرض می‌کنم نامه‌ای از طرف دوستان جهادی و طلبه‌هایی که به منطقه آمده بودند، خدمت مقام معظم رهبری نوشته شد که ایشان خودشان نامه را ملاحظه فرموده و دستور قاطعی به ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) داده بودند. این منجر شد که 180 میلیارد تومان اعتبار به منطقه برود و بسیاری نیازهای رفاهی و خدماتی، حتی نیازهای اولیه زندگی و مسائل اشتغال‌زایی در منطقه حل شود.

فقط حدود 150 کلاس درس ساخته شده است. این مناطق فاقد امکانات آب و برق بودند که این امکانات به این مناطق رسید. مثلا بخش چلو برق نداشت که برق کشی به این منطقه انجام شد و خیلی از روستاها که آب نداشت، آب رسانی شد. مسائل مربوط به آبخیزداری، مجتمع‌های دام پروری، خانه برای محرومین، ساختن 100 مسجد و ... بقیه کارهایی است که انجام شده است.

اگر به این مناطق سفر کنید و با مردم صحبت داشته باشید، می‌گویند کسانی که به اینجا می‌آمدند و روضه امام حسین علیه‌السلام می‌خواندند پیگیری کردند و امکانات به اینجا آمد.

رسیدن امکانات به مناطقشان را از همین مبلغین می‌دانند. دراین صورت تأثیر کلام مبلغین ما هم در این مناطق خیلی بیشتر است.

البته گروه ما فقط در استان‌های چهار محال و خوزستان نیست. گروه تبلیغی دیگری به نام «پویش اندیشه»، زیر مجموعه موسسه بلاغ مبین است که در تهران و منطقه سعادت آباد در مدارس کار می‌کند. گروه دیگر به نام «صحابی عمار» که در استان سیستان و بلوچستان کار می‌کند و آن نیز زیرمجموعه موسسه بلاغ مبین است.

این نمونه کارهای ما را گروه دیگری به نام «امام موسی صدر» که طلبه‌های غیر ایرانی هستند، در مناطق محروم ایران انجام می‌دهند. این موضوع تبدیل به الگویی برای دوستان غیر ایرانی شده است.

امسال یکی از آنها نمونه چنین اردویی را که ما برگزار می‌کنیم در کشور پاکستان برگزار کرده و از تأثیر بسیارش در منطقه می‌گفت. مخاطبان محترم برای اطلاع بیشتر از فعالیتهای موسسه به سایت بلاغ مبین هم می‌توانند مراجعه کنند.

فقدان نیاز‌سنجی و برنامه‌ریزی/ نیازها و کمبودهای عرصه تبلیغ

* نیازها و کمبودهای مبلغان در عرصه تبلیغ چیست؟

- در بحث تبلیغ آشفتگی وجود دارد. نهادهای مختلف تبلیغی کار می‌کنند و متاسفانه کم‌ترین هماهنگی را نیز با هم دارند.

متاسفانه حوزه علمیه در عرصه تبلیغ برنامه جامعی ندارد یا واقعا چنین است و یا ما که سالهاست در این زمینه فعالیم، چیزی نمی‌بینیم.

هنوز ندیدیم از مناطق مختلف کشور نیازسنجی صورت گرفته باشد و یا در صدد تربیت نیرو برای تأمین این نیازها و حل مشکلات باشند. یا اینکه طبق نقشه جامعی پیش بروند و نقشه راهی وجود داشته باشد که مشخص کند تا چند سال دیگر این مشکلات را حل خواهیم کرد. معمولا این کارها به صورت جزیره‌ای انجام می‌شود.

آموزش‌هایی به مبلغین داده می‌شود، منتها هر مرکز با نیازی که خودش حس می‌کند این دوره آموزشی را برگزار می‌کند و هماهنگی در این رابطه وجود ندارد.

ممکن است چند مرکز هم زمان یک دوره آموزشی را برگزار کنند. خیلی از این آموزشها هم در قم متمرکز شده است. در قم کلاسهای مختلف آموزشی برای مبلغین برگزار می‌شود ولی در شهرستانها که شاید به نوعی ضرورت کارهای آموزشی به واسطه اینکه آنها در دل کار هستند، بیشتر باشد، این آموزشها کم رنگ‌تر است، چون اساتید آنجا کمتر حضور دارند.

مطلب دیگری که در تبلیغ مهم است و گاهی جزو کمبودها به چشم می‌آید این است که گاهی انگیزه‌های مادی در این امر پر رنگ می‌شود. در حالی‌که «سخنی کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند» ولی متاسفانه برخی از نهادهای رسمی که پیگیر کارهای تبلیغی هستند، به نحوی القا می‌کنند که انگیزه‌های مادی را در عرصه تبلیغ پر رنگ جلوه می‌دهند.

کسی که طلبه می‌شود، با انگیزه الهی طلبه می‌شود. اگر این فرد به دنبال دنیا بود، خیلی جاهای دیگر می‌توانست دنیایش را تأمین کند. معمولا به خاطر سربازی و خدمت به امام زمان عجل الله فرجه الشریف به این عرصه می‌آیند. نباید بگذاریم این انگیزه‌ها کم رنگ شود و یا جایش را با چیز دیگری عوض کند.

یک مقدار ضعف برنامه ریزی در جاهایی که کار تبلیغ را سامان دهی می‌کنند باعث شده تا انگیزه‌های مادی را مطرح کنند. البته این طور نیست که طلبه‌ها این انگیزه را مد نظر داشته باشند ولی حتی کم آن نیز بد است.

گروهی که ما برای تبلیغ می‌بریم و در هر سفر تبلیغی گاهی تا 180 نفر اعزام مبلغ داریم، حتی یک هزار تومانی پرداختی نداریم.

در اعلامیه‌هایی که می‌زنیم، ذکر می‌کنیم: اعزام به مناطق صعب العبور و  فاقد امکانات، ضمناً هیچ تعهد مالی نداریم.

با این حال با استقبال زیاد طلبه‌ها روبه رو هستیم و خیلی وقت‌ها ثبت نام را می‌بندیم و می‌گوییم ما بیش از این نیاز نداریم. حتی از دوستان، مبلغی را نیز دریافت می‌کنیم و با این حال چون شرکت طلبه‌ها بدون انگیزه مادی است، شرکت می‌کنند.

نهادهای رسمی نباید کاری کنند که دید طلبه‌ها نسبت به امر تبلیغ عوض شود و به عنوان یک شغل به آن نگاه کنند.

در قم نمایشگاهی دایر کرده بودیم و کارهای مؤسسه را به نمایش گذاشته بودیم. مقام معظم رهبری برای بازدید از این نمایشگاه آمده بودند در دیداری که با ایشان داشتیم، من همین مطالب را خدمت ایشان عرض کردم و گفتم برخی نهادها اینگونه عمل می‌کنند. ایشان فرمودند تبلیغ خیلی کار مقدسی است و نباید وارد این فضاها بشود.

اخلاص، برنامه‌ریزی و مخاطب‌شناسی از مهمترین امور است

* از تجربه‌های تبلیغی که داشتید، بگویید.

- در هر منطقه تجربیاتی است که گاهی مختص همان جاست. مثلا اینکه چه فصلی بهتر است به فلان منطقه برویم و یا کدام کارها در یک سری مناطق جواب می‌دهد که در مناطق دیگر جواب نمی‌دهد. ولی برخی تجربه‌ها کلی‌اند و در همه مناطق کاربرد دارند.

تجربه‌ای که در امر تبلیغ بر آن تأکید می‌کنم این است که سخن مبلغ باید از دل برآید تا تأثیر کرده و بر دل نشیند.

مردم ما بسیار مردم زیرک و باهوشی هستند. وقتی می‌بینند مبلغی آمده که با اخلاص برای خدا از جان و دل خود مایه می‌گذارد، تأثیر صد چندان می‌شود تا اینکه مبلغی فقط جهت رفع تکلیف در منطقه‌ای حضور پیدا کند.

تجربه بعدی، برنامه ریزی و مخاطب شناسی در بحث تبلیغ است که بسیار مهم است. در گروه ما در ابتدای تبلیغ، مبلغین مطلبی را که به ذهنشان می‌آمد و حس می‌کردند خوب است، می‌گفتند. بعد از مدتی احساس کردیم روی بعضی از موضوع‌ها چندین بار بحث شده است و به تکرار رسیده است ولی یک سری موضوعات دیگر که مورد نیاز مردم است اصلا بیان نشده است.

لذا سیری تعریف کرده و در منطقه نیاز سنجی انجام دادیم. مشکلات مختلف دینی و فرهنگی و اجتماعی را مد نظر قرار دادیم. در هر سفر یک موضوع را بررسی می‌کنیم. قبل از سفر جزوه‌ای متناسب با مخاطب و سطح فکر او آماده می‌شود و در اختیار مبلغین قرار می‌گیرد. در هر سفر تبلیغی روی آن موضوع خاص مانور داده می‌شود.

حتی متناسب با آن موضوع شعر آماده شده و دیوارنویسی انجام می‌شود. در کل کارهای فرهنگی و تبلیغی موسسه معطوف به آن موضوع می‌شود.

مثلا اگر در منطقه‌ای بحث اسراف و یا تنبلی شایع باشد، روی آن کار می‌شود. گاهی مباحث در قالب داستان و مطالب آموزنده که برای مخاطب خسته کننده نباشد، در اختیار مبلغین قرار می‌گیرد.

بخشی مختص بانوان، بخشی برای مخاطب عمومی، بخشی نیز برای کودک و نوجوان به شکل متنوع تر با بازی‌هایی در این زمینه در نظر گرفته شده است. اینها تجربیات خوبیست که موسسه جهادی تبلیغی بلاغ مبین در راستای اثربخشی بیشتر تبلیغ به دست آورده است.

امام موسی صدر، عمل فردی را در دنیای سازمانی ناموفق می‌دانست

* در پایان اگر مطلبی هست که شما به عنوان مبلغ نمونه ضرورت بیان آن را حس می‌کنید، بفرمایید.

- می‌خواهم این مطلب را عرض کنم که امام موسی صدر در سال 1343 در دفتر تبلیغات قم، سخنرانی داشتند. در آنجا گفتند که زمانی بود که در جامعه همه چیز به صورت فردی اداره می‌شد. کشاورزی فردی، حکومت‌های دیکتاتوری فردی و ... و اگر ما مبلغین نیز فردی عمل می‌کردیم، زیاد مهم نبود و یک نفر در مقابل یک نفر بود.

ولی الآن همه چیز در دنیا به صورت گروهی و تشکیلاتی انجام می‌شود. سیاستمداران احزاب را تشکیل داده‌اند، کشاورزان موفق زمین‌های کوچک را به هم چسبانده‌اند و شرکت‌های بزرگ کشاورزی تأسیس کرده‌اند، حکومت‌ها به شکل تشکیلاتی و جمعی و گروهی اداره می‌شوند. در این دنیای سازمانی ما اگر بخواهیم فردی عمل کنیم، هیچ گاه موفق نخواهیم شد.

به نظر من، نگاهی که معمولا در بحث تبلیغ وجود دارد این است که تبلیغ با مبلغ گره خورده است و این باعث شده تا همه کارها را فردی ببینیم.

ما در مؤسسه بلاغ مبین علاوه بر تقویت روحیه جهادی در بین طلبه‌ها، یکی از نگاه‌هایی که داریم ترویج کار گروهی و کار تشکیلاتی است.

یک کار موفق هیچ وقت متکی به فرد نیست. اگر فردی رفت، دیگری جای او را می‌گیرد و کارها با برنامه ریزی بین همه تقسیم می‌شود تا فشار بر روی یک نفر نباشد.

وقتی افراد فعالیت‌های یکدیگر را می‌بینند، خسته نمی‌شوند و هم افزایی داشته و دلگرم می‌شوند. حتی می‌شود تخصص‌های مختلف را در کنار هم جمع کرد.

به نظرم اگر یک مقدار به این جنبه تبلیغ گروهی و کار گروهی توجه بیشتری شود، به لطف خدا در آینده شاهد موفقیت‌های بیشتری خواهیم بود.